Denkleştirme Nedir? Hesabı Nasıl Yapılır?

İş Kanununda yer alan bazı hükümler, esnek çalışma biçimleriyle ilgilidir. Bunlardan birisi de denkleştirme uygulamasıdır. Denkleştirme ile işverenin daha az fazla mesai maliyetine katlanması amaçlanır. O halde denkleştirme nedir ve nasıl hesaplanır?

Fazla Mesai Kavramı

İşyerinde haftalık çalışma süresi 45 saatin üzerine çıktığında fazla çalışma gündeme gelmektedir. Buna göre, işçinin haftalık 45 saatin üzerindeki çalışmalarının fazla çalışma olarak kabul edilmesi ve yüzde elli zamlı ödenmesi gerekir.

Fazla mesai hesabı günlük ya da aylık yapılmamalı, bunun yerine haftalık hesap yapılmalıdır.

Denkleştirme konusunu açıklarken önce fazla mesai kavramına değinmemizin nedeni, bu iki konunun iç içer girmiş olmasıdır. Çünkü denkleştirmenin amacı, işçiye fazla mesai yaptırmak; ancak bunun ücretini ödememektir.

Denkleştirme Nedir?

İşçinin haftalık 45 saatin üzerinde çalıştığı halde fazla çalışma ücretine hak kazanamaması mümkün müdür? Evet bu mümkün. Çünkü İş Kanununun 41 inci ve 63 üncü maddelerinde kendine yer bulan denkleştirme; işçi ile işverenin anlaşması ile haftalık normal çalışma süresinin, iş yerlerinde haftanın çalışılan tüm günlerine, günde 11 saati aşmaması şartıyla farklı şekilde dağıtılması işidir.

Buradaki amaç, işlerin yoğun olduğu dönemde işçiyi gerekirse günde 11 saate kadar çalıştırmak ve işlerin durağanlaştığı zamanlarda onu daha az çalıştırarak, işçinin ortalama çalışma süresini yine 45 saate getirmektir.

Böylece 2 aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışmasının süresi, normal haftalık çalışma süresini geçemez. Denkleştirme süresi, toplu iş sözleşmeleriyle 4 aya kadar uzatılabilir. Hatta turizm sektörüne özel olmak üzere, denkleştirme 4 ay için yapılabilir ve toplu iş sözleşmeleriyle bu süre 6 aya kadar çıkarılabilir.

Örtülü Denkleştirme

Denkleştirmede fazla mesai ücreti ödenmez

Denkleştirmenin amacı işvereni fazla mesai ücreti yükünden kurtarmak olduğu için, denkleştirme döneminde işçinin haftalık çalışma süresi ortalaması 45 saati geçmediği müddetçe, ona hiçbir şekilde fazla mesai ücreti ödenmesi gerekmez.

Denkleştirmenin İstisnaları

İşçinin denkleştirme döneminde haftalık çalışma süresi ortalama 45 saat olsa bile, bazı hallerde işçi yine de fazla mesai ücreti hak edecektir. Yargıtay’a göre bu iki hal şunlardır:

*** İşçinin çalışma süresinin günlük 11 saati aşması

*** İşçinin gece çalışma süresinin 7,5 saati aşması

Aşağıdaki Yargıtay kararları da bu hususa örnek teşkil eder:

“… Somut olayda taraflar arasında bir hafta süreyle her gün 24 saat çalışma ve ardından 24 saat dinlenme şeklinde çalışma sistemi benimsenmiştir. Davacı işçiye çalışılan günler yerine aylık maktu ücret ödenmiştir. Bu şekilde taraflar arasında denkleştirme yönünde karşılıklı bir iradenin bulunduğu kabul edilmelidir. Bununla birlikte, 4857 sayılı İş Kanununun uygulandığı dönemde yasanın 63. maddesine göre günlük çalışma süresinin 11 saati aşması halinde fazla çalışmanın varlığından söz edilmelidir.

Açıklanan nedenlerle, davacının günlük çalışma süresinin 11 saatin üzeri fazla çalışma olarak değerlendirilmeli ve 4857 sayılı İş Kanununun uygulandığı 10.06.2003 tarihinden itibaren günde 3 saat fazla çalışmasının bulunduğu kabul edilerek ücreti hesaplanmalıdır…” (9 Hukuk, 2008/357 E. ve 2008/12808 K.)

Denkleştirme Nasıl Hesaplanır?

Örneğin 2 aylık belirlenen ve 8 haftayı kapsayan bir denkleştirme döneminde işçiler ilk dört hafta 60’ar saat ve son dört hafta 30’ar saat çalışsa, belirlenen süre sonunda ortalama çalışma süreleri 45 saat olacağından (4×60 + 4*30 =360 saat. 360÷8 = 45) bu işçilere fazla çalışma ücreti ödenmesi gerekmez.

Burada dikkat edilmesi gereken önemli bir husus ise şudur. Denkleştirme uygulamasına giden işveren, haftalık çalışma süresi ortalamasını 45 saatte tutsa bile; eğer işçileri günlük 11 saatin üzerinde ya da gece 7,5 saatin üzerinde çalıştırırsa bu sürelerin üzerindeki kısımlar için her halde ve şartta fazla çalışma ücreti ödemek zorundadır.

Denkleştirme Onayı

Denkleştirme, işverenin tek başına uygulamaya karar verebileceği bir düzenleme değildir. Esasen işverenin lehine olan; ancak işçinin de en azından denkleştirme döneminin belirli bir süresince daha az çalıştığı bu uygulama ancak tarafların anlaşmasıyla devreye girebilir.

İşçiden denkleştirme onayı toplu iş sözleşmesiyle, iş sözleşmesiyle ya da bilahare muvafakatname imzalatılarak alınabilir. 

İşçinin rızasını ya da onayını almadan ona denkleştirme yapılamaz. Aynı şekilde, bir kere denkleştirme için onay veren işçi, bu onayını geri almadıkça, işveren tarafından uygun görülen şekilde denkleştirmeye katılmakla yükümlüdür.

Denkleştirme Uygulaması

İşçilerin yazılı onayı alınmışsa

En çok 2 aya kadar (toplu iş sözleşmesiyle 4 olabilir) süre belirlenmişse (Turizm sektöründe 4/6 ay)

Belirlenen sürenin dışına taşılmamışsa

İşçilerin bu süre sonunda haftalık çalışma süresi ortalaması, normal çalışma sürelerine denk gelmişse

Bu işçilere, bu dönem içinde kalmak kaydıyla, haftalık 45 saatin üzerindeki çalışmaları için fazla çalışma ücreti ödenmez.

Ancak bu denkleştirme döneminde bile işçinin günlük 11 saatten çok çalıştırılmaması ve belirli sektörler haricinde gece 7,5 saatten çok çalıştırılmaması gerekir. Bunun aksine davranılması halinde, işçinin haftalık çalışma ortalaması 45 saati aşmasa bile, günlük sınırın aşıldığı süre kadar işçiye fazla mesai ücreti ödenmesi gerekir.